Türk Dili ve Edebiyatı İncelemeleri Dergisi

Turfan Uygurlarının Antroponimleri

Ebulfez Amanoğlu — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

yüzyılda Eski Uygur Türklerinin büyük bir bölümü Ötüken’i terk edip Çin’in kuzey-batısındaki şimdiki Sincan bölgesine, o zamanki adıyla Turfan vadisine yerleşmişti. Burada Koço devletini kurmuşlardı. Bu devletin zamanında Uygur medeniyeti devrin taleplerine uygun bir hayli inkişaf etmiş, ilerlemişti. Sözleşme işleri, hukuk meseleleri, mülki ve idare işleri sivil dünyanın talepleri seviyesinde hayata geçirilirdi. Bu durum şahıs adlarının kullanılmasında da kendini gösterirdi. Ona göre de Göktürkler devrinden farklı olarak bu dönemin yazılı kaynaklarında, Eski Uygur Türkçesi metinlerine şahıs adları, aynı zamanda kadın adları geniş şekilde yansımıştır. Turfan Uygurlarında erkeklerin taşıdığı ad ve ünvanlar çoğunluğa sahiptir. Bu onomastik birimler; totemistik adlar, maksatlı adlar, tesadüfi adlar, teofer adlar, ebeveynlerin arzusuna göre verilen adlar, şahıslarla bağlantılı olarak verilmiş adlar, rütbe ve ünvan bildiren sözlerle yapılan adlardan oluşmaktadır. Turfan Uygur yazıtlarına yansımış kadın adları yapı bakımından; ünvanlar esasında oluşmuş kadın adları, çocuk için iyi dilek, arzu esasında dayanan kadın adları, kozmogonik kavramlardan ibaret kadın adları, etno antroponimlerden ibaret olan kadın adları, ana babanın duygularını ifade eden kadın adları olarak tasnif edilebilir. Bu özelliklerini göze alarak makalede Turfan bölgesindeki Uygur Türklerinin ad sistemini geniş şekilde tetkik ve tahlil ettik.

M. Sunullah Arısoy'un Karapürçek Romanında Öğretmen Tipi

Berkan Uzun — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

Sunullah Arısoy, Karapürçek adlı eserinde öğretmen tipi etrafında anlatısını kurar. Öğretmen yaşadığı hadiseler ekseninde ideolojik-idealist söylemleriyle romanda önemli işaretler verir. Bu ifadeler aynı zamanda devrin algısında şekillenen anlayışın ne olduğuna, nelerin gündemi oluşturduğuna dair izler de taşır. M. Sunullah Arısoy, bilhassa köylünün öğretmen tipine karşı giriştiği söylemleri, faaliyetleri ve çekinceleri karakterinin geliştirdiği pratikler etrafında nasıl aşılabileceğini göstermeye çalışır. Böylelikle karakterin idealine bağlılığı sınanırken karşısında duran idare mekanizması yanında köylülerin önyargılarının da ne derece önemli rol oynadığı ortaya çıkarılır. Vaziyeti idare, günü geçirme siyaseti ve algısının bir köyü ve halkını ne derece geri bıraktığı gösterilmiş olur. Diğer taraftan ise köyde görev yapan önceki öğretmenler ile köylü arasındaki zıtlıklar neticesinde yaşanan hadiselerin nerelere vardığı ve daha çok hangi söylemler/kavramlar ekseninde ortaya çıktığı da gösterilir. Bu bakımdan çalışma Arısoy’un öğretmen tipinin ideal-algısal ifadelerini merkez alarak hangi noktalara değinildiğini, köylü-öğretmen ikilisinin hangi noktalarda anlayış bakımından kesiştiğini-zıtlaştığını incelemektedir.

Kutadgu Bilig'te Geçen Ne ve Ne+ ile Başlayan Kelimeler Üzerine Bir İnceleme

Ayşenur Güven Bütün — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

11. yüzyılda Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig, İslami Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseri ve siyasetname türünün öncüsüdür. 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşan bu manzum eser, aruzun “feûlün/feûlün/feûlün/feûl” kalıbıyla yazılmış olup mesnevi tarzında düzenlenmiştir. Didaktik yönü ağır basan eser, alegorik yapısı sayesinde ideal yönetim anlayışını Kün Toğdı, Ay Toldı, Ögdilmiş ve Ogdurmış karakterleri aracılığıyla aktarmıştır. Karşılıklı diyaloglardan oluşan yapısı, esere tiyatral bir nitelik kazandırmıştır. Bu çalışma, Kutadgu Bilig’de yer alan ve kökeninin Türkçe olduğu düşünülen “ne” kelimesinin eserdeki işlevini tarihsel süreçte incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmanın temel amacı, “ne” ve “ne+” yapılarının semantik, morfolojik ve etimolojik açıdan geçirdiği dönüşümleri ortaya koymak, farklı dil evreleri ve lehçeler arasındaki kullanımlarını karşılaştırmalı olarak değerlendirmektir. Yöntem olarak Kutadgu Bilig’in tam metni taranarak ilgili örnekler belirlenmiş, bu örnekler üzerinden betimsel çözümleme ve karşılaştırmalı metin incelemesi uygulanmıştır. Çalışma sonucunda, Kutadgu Bilig’de “ne” yapısının 15 farklı kullanımı saptanmış ve bu kullanımların yalnızca soru işleviyle sınırlı kalmadığı; eserde anlam pekiştirme, karşılaştırma ve bağlaç işlevleriyle de kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca söz konusu yapının, tarihsel süreçte Türkçenin ifade gücünü şekillendiren önemli unsurlardan biri olduğu sonucuna ulaşılmıştır

Türkçede “uyu-” ve “uyku” Kelimelerinin Kökeni ve Tarihi Süreçte Kullanımı

Doğanay Açıkel — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

Türkçe, yüzyıllardan beri çeşitli Türk boyları tarafından konuşulan bir dildir. Türkçe kelimelerin Türk dilinin ilk yazılı kaynakları olan Orhun Kitabelerinden başlayarak günümüze kadar semantik ve şekilsel değişimlerde bulunduğunu görebilmekteyiz. Uygurların Mani ve Budizm inanışlarını kabulünden İslamiyet’in kabulüne uzanan bu süreçte kelimelerin değişimlerinin belgeleri olarak etimolojik çalışmalar ve sözlükler hazırlanmıştır. Bu çalışmalar Türk dilinin korunmasına ve tarihî bellekte kalıcı olmasına fayda sağlamış olup, Türk dili hazinemizin kaybolmamasına vesile olmuştur. Türkologlar tarafından yapılan etimolojik çalışmalar günümüze kadar devam etmektedir. Bu bağlamda “uyku” ve “uyu-” kelimelerinin fonetik ve morfolojik değişimleri incelenecektir. Orhun, Uygur, Karahanlı, Harezm, Çağatay, Eski Oğuz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dönemlerinde bu kelimelerin durumları incelenmiş ve bu kelimelerin geçtiği metinlerden örnekler verilmiştir. Tarihî ve Çağdaş Türk lehçelerindeki durumları da sözlük ve akademik kaynaklardan takip edilerek çalışmaya eklenmiştir. Orhun kitabeleri, muhtelif Uygur Türkçesi çalışmaları, Harezm Türkçesi dönemi eserleri, Çağatay ve Eski Oğuz Türkçesi eserlerinden “uyku” ve “uyu-” kelimelerinin fonetik ve morfolojik değişimleri takip edilmiştir.

Cemil Meriç’in Mağaradakiler ve Işık Doğudan Gelir Kitaplarındaki Cümle Bağlayıcıları

Zeynep Meral Yurtsever — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

Bu çalışmada Cemil Meriç’in Mağaradakiler ve Işık Doğudan Gelir kitaplarındaki cümle tahlilleri yapılmış ve cümle birleştirme yöntemleri, hangi kelimelerle (ve, veya, ama, hem…hem, ya…ya, çünkü, hem…hem, ya…ya…, yahut, veya, acaba, artık, ne var ki, başka bir deyişle, demek ki, diyelim ki, bunun üzerine, bununla beraber, cihanşümul özüyle, ne…ne…ne…, nitekim, malum ola ki, bunun içindir ki, ilk defa olarak, veya…veya…veya…, ne ise, de…de…, yalnız değil ...) yapıldığını ortaya koyar. Cemil Meriç bu kitaplarında hangi cümle birleştirme kelimelerini kullanmış, ne kadar sıklıkla kullanmış ortaya konmuştur. Meriç’in bu kitaplarında bu kelimelerin toplam da kaç defa kullandığı hakkında bilgi verilmiştir. Bu incelemelerde Meriç’in kitapları dikkatlice okunmuştur ve diğer şiirleri de gözden geçirilmiştir. Cümleleri birleştirirken hangi kelimelerden, hangi noktalama işaretlerinden yararlandığı incelenmiştir. Ama bağlacını tek biçimde kullanmamış, ama ile yani, sonra, kısmen de, belki, oysa, yalnız, değil, belki, gerçi, yani, sonra, kısmen de, belki, bağlaçlarıyla birleştirip kullanmıştır. Meriç’in kitaplarında ki cümle birleştirme yöntemleri ele alınmış, bunları nasıl kullandığı incelenmiştir.

Edebiyat ve Dünya Münasebeti Üzerine Çok Yönlü Bir Bakış

Gamze Yolcu — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

Bu makale, edebiyatın günümüzdeki kültürel etkileşimler ve küreselleşme bağlamında önemini ele almaktadır. Edebiyat, toplumların düşünce yapısını ve kimliklerini yansıtan bir ayna işlevi görür. Makalede öncelikle, edebiyatın uluslararası ilişkilerdeki rolü, farklı kültürler arasındaki diyalog ve çatışmaların edebi eserler aracılığıyla nasıl şekillendiği üzerine analizler yapılmıştır. Ayrıca, edebiyatın bireylerin ve toplumların dünyayla kurduğu ilişkileri nasıl etkilediği tartışılmıştır. Makale, edebiyatın sosyal ve politik olaylarla olan etkileşimi, iletişimdeki önemi ve kültürel kimliklerin inşasındaki rolü gibi temalara değinirken, aynı zamanda edebiyatın hem bireysel hem de ortak düzeyde nasıl anlam kazandığını ortaya koymak ve edebiyat-felsefe ilişkisi üzerinden bu etkileşimi değerlendirmektedir. Bu çalışma kapsamında ulaşılan genel sonuç, edebiyat yalnızca bir anlatım şekli değil; birey ve toplum arasında köprü görevi üstlenen, geçmişi günümüzde açığa çıkaran, yerel olanı evrensele taşıyan bir alan olduğudur. Literatür taramasına dayanan bu çalışma, edebiyatın kültürel ve düşünsel katmanlarının kavranmasına katlı sağlamayı amaçlamıştır.

Əbülfəz Aman Oğlu Quliyev (1950-...)

Sayalı Sadıgova — Wed, 02 Jul 2025 00:00:00 +0300

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Əbülfəz Quliyevin 75 illik yubileyi qeyd edilir.