Yahyâ Bey’in Divan’ında Harf Oyunları ve Sese-Söze-Simgeye Dönüşen Bir Harf Olarak “Dâl”

Özet

Harfler “ilm-i hurûf”un konusudur. Bu ilimde harflerin biçim, sayı ve anlam olarak bir değeri olduğuna inanılmıştır. Şairler; harflerin şekli/biçimiyle âşığın, sevgilinin ve bazı varlıkların özellikleri arasında ilişki kurmuşlar; çoğu defa bir harfe veya kelimeye işaret etmeye dayanan harf oyunlarına yer vermişlerdir. Bu şairlerden birisi olan Yahyâ Bey (öl. 1582) Divan’ında harflere dayalı çeşitli söz ve anlam oyunları yapmış; bazı harflere simgesel bir değer yüklemiştir. Bu harflerden biri “dâl”dır (د). “Dâl” Arap alfabesinin sekizinci harfidir Klasik şairlerin daha çok şeklinden hareket ederek kullandıkları bir benzetme unsurudur. Şiirde zikredildiğinde “işaret eden, yol gösteren” gibi anlamlara gelen “dâl” sözcüğünü çağrıştıracak şekilde kullanılır. “Dâl”, Yahyâ Bey’in şiirinde diğer harflere nazaran daha orijinal ve özgün bir kullanıma bürünmüştür. Her şeyden önce şekliyle şaire ilham olmuş, şekil yer yer bir simgeye dönüşmüştür. Yahyâ Bey “dâl” harfini ikiye bükülmüş belin/boyun simgesi, eğilmiş bir bedenin tazim gösterisi, sevgilinin atının ayak izinin simgesi, sevgilinin ayak (ayakkabı) izinin bir işareti, hilalin simgesi olarak kullanmıştır. Onda “dâl” harfinin kullanımında görülen asıl farklılık düşünce içindeki bir insanın resminin, kulluğun/ibadetin nişanesinin, ibadetteki secde hâlinin ve yokluğun simgesel olarak bu harfle karşılanmasıdır. Bu çalışmada önce Yahyâ Bey’in Divan’ında genel olarak harf oyunlarına nasıl yer verdiği örneklendirilmiş daha sonra “dâl” harfinin görsel ve işitsel değeri dikkate alınarak harfin nasıl bir simgeye dönüştüğü örneklerle açıklanmıştır.